Kultura książki w starożytnej Grecji

Strona została wykonana
przez studentki
"Informacji naukowej i bibliotekoznastwa"
Rok I
2009/2010

Martynę Walczak

Aleksandrę Andulę

Adama Świtalskiego

Na potrzeby zaliczenia
Pracy z zajęć
Informatyki

Na początku moich rozważań chciałabym zdefiniować pojęcie książki.
„Pojęcie „książka” uwarunkowane jest (...) zawartością tekstową. Książka musi zawierać jakiś tekst, dłuższy zazwyczaj, o pewnej stałej wartości, w odróżnieniu od tekstów przemijającej ważności, jak dokumenty życia społecznego lub prywatnego, a więc: pisma urzędowe, rachunki, kontrakty, listy itp. W przeglądzie dziejów książki greckiej, w przeważającym okresie książki rękopiśmiennej, pozwoli to odróżnić właściwą książkę od innych dokumentów piśmienniczych, a przez to zawęzić relację do właściwego przedmiotu.
Książka istnieje w kulturze ludzkiej od momentu wynalezienia pisma przez ludzkość. Było to jedno z największych odkryć, które pozwoliło zapisywać myśli, uczucia, przekonania, wierzenia. Dzięki pismu mogliśmy rozwinąć się kulturalnie poprzez możliwość utrwalenia na piśmie prozy, poezji i dramatu. W starożytnej Grecji umiejętność pisania nie była li tylko charakterystyczna dla wyższych warstw społecznych; pisaniem trudnili się również niewolnicy, którzy pisali listy i inne pisma pod dyktando swych panów.
Starożytność stworzyła prawie wszystkie typy książki: od dostojnej księgi liturgicznej, pisanej srebrem na purpurowym pergaminie, do kieszonkowego wydania podręcznika; od encyklopedii do brukowego romansu; od partytury dla chóru występującego w dramacie do barwnie ilustrowanego poematu astronomicznego. Od dzieła naukowego do komiksu.
Najczęściej występującą formą książki w starożytnej Grecji był zwój, który EWOK definiuje następująco:
ZWÓJ – (kylyndros, rotulus, volumen) – najwcześniejsza forma książki używana w starożytności od IV tysiąclecia p.n.e. Na jej postać wpłynęły materiały pisarskie, jakich wówczas używano: płótno lub papier (Daleki Wschód), papirus (Egipt, Grecja), pergamin (Rzym, Bizancjum). Tekst pisany był po wewnętrznej stronie zwoju. Na początku zwoju, wzmocnionego dla zabezpieczenia przed zniszczeniem, umieszczano skrócony tytuł tekstu, pełny tytuł podawano na końcu. Zwój był zwykle nawinięty na drążek (umbilicus), z którego odwijano go prawą ręką, gdy lewa zwijała część przeczytaną. Tekst był najczęściej podzielony przez pisarzy na kolumny przeciętnej szerokości wiersza heksametrycznego, składającego się z ok. 35 liter. Format zwoju liczono według jego wysokości, która wynosiła zwykle 12-15 lub 20-30cm. Najstarsze dekoracje obrazkowe pojawiają się w zwojach egipskich. Najstarszy ilustrowany zwój grecki pochodzi z II w. n.e. Miniatury zwojów grecko-rzymskich, znane dzięki późniejszym kopiom, ilustrują m.in. utwory literatury pięknej (Homera, Wergiliusza, Terencjusza), wprowadzają prawo ram, zasadę cyklicznych kompozycji tematycznych.



Czego używano do „produkcji” zwoju?

Materiał pisarski to przede wszystkim papirus, czyli gatunek trzciny, który rósł w starożytnym Egipcie i z łodyg którego wyrabiano ten najpopularniejszy w Grecji środek do utrwalania myśli ludzkiej. W jaki sposób produkowano papirus?
Łodygę rośliny cięto na cienkie, ale jak najszersze pasy, przy czym najlepsze i najszersze uzyskiwano ze środkowej części łodygi. Układano je gęsto obok siebie na desce zwilżonej wodą Nilu, w poprzek zaś nakładano taką samą drugą warstwę, obcinając wystające końce. Obie warstwy poddawano działaniu prasy, po czym poszczególne arkusze suszono na słońcu. Gotowe arkusze sklejano ze sobą brzegami za pomocą kleju z delikatnej mąki, wody i odrobiny octu oraz wygładzano chropowatości muszlą albo kością słoniową(...) Lepsze gatunki papirusu sporządzano ze środkowych części łodygi, gorsze – z warstw zewnętrznych.
Jeśli oceni się krytycznie dane zaczerpnięte z zachowanych egzemplarzy, można uznać, że długość normalnego greckiego zwoju literackiego nie przekracza zazwyczaj 10 m. Na zwoju (włókna papirusu biegną równolegle do jego długości) starożytni Grecy pisali w kolumnach poprzecznych, czasem lekko ukośnych. Pozostawiano wolny margines na górze i na dole. Odległość między wierszami nie była na ogół większa niż 2 cm.
Zdarzają się również zwoje, na których pisano dwustronnie. Jest to jednak rzadkość, a takie zwoje nazywamy zwojami opistograficznymi. Najsłynniejsze takie zwoje: cztery rolki rachunków z majątku Epimachosa, na których przepisano „Ustrój Aten” Arystotelesa.
Poza książką w formie zwoju popularność zaczął zyskiwać kodeks, czyli książka nie zwijana, ale składana. To rywalizacja papirusu z pergaminem przyczyniła się do stopniowego wypierania zwoju przez kodeks. „Grubszy, sztywniejszy i ograniczony wielkością skóry zwierzęcej pergamin nie bardzo nadawał się do rolowania. Zdecydowana przewaga pergaminowego kodeksu nad papirusowym zwojem zaznaczy się dopiero w IV wieku n.e., jednak już od I w. n.e. stosowane były równolegle obie formy książki”.



Na czym pisano?

Kamień – wykuwano w nim ustawy, zarządzenia, rozliczenia i sprawozdania finansowe, kuto napisy dedykacyjne dla bogów i władców, uwieczniano pamięć zmarłych i poległych na wojnie. Poza tym w kamieniu ryto także kroniki. Najsłynniejsza z nich to: Marmor Parium (marmurowa płyta znaleziona na wyspie Paros.
Glina – najczęściej używany na całym Wschodzie materiał piśmienny. Grecy sprzed wojny trojańskiej używali niewielkich płaskich tabliczek (trwałość zapewniało im wysuszenie). Pisano również na naczyniach glinianych. Na takich glinianych skorupkach zwanych ostrakonami pisano na ogół jakieś tylko krótko aktualne notatki, listy prywatne, rachunki. Uczniowie używali ich na ćwiczenia szkolne. Glina dosyć wcześnie jednak została zastąpiona drewnianymi tabliczkami, które były lżejsze i bardziej praktyczne.
Metal. Starożytni pisywali również i na metalu – na brązie, a zwłaszcza na tabliczkach czy blaszkach ołowianych. Do najpopularniejszych tekstów na tym materiale należy, według Pauzaniasza, mocno zniszczony tekst „Prac i dni” Hezjoda.
Drewno. Tabliczki były w Grecji wyrabiane z: dębu, cyprysu czy palmy. Najprostsze tabliczki były zwykłym prostym kawałkiem drewna pobielonym kredą. Na ogół jednak powierzchnię do pisania powlekano dość grubo woskiem, czasem woskiem zmieszanym ze smołą, która nadawała mu ciemną barwę. Na wosku pisywano rylcami stylusami, z jednej strony ostro zakończonymi, z drugiej mającymi kształt łopatki, służącej do zdrapywania niepotrzebnego już tekstu. Pojedyncze tabliczki łączono w zespoły dwóch a nawet większej ilości tabliczek przy pomocy tasiemek, które łączyły je na grzbiecie. Najczęściej używane w szkole.
Skóra i pergamin. Bardzo prawdopodobnym jest, że do VII a nawet VI w. p.n.e. również Grecy pisali na skórze – wspomina o tym Herodot i Eurypides.



Biblioteki w starożytnej Grecji

„Pierwsze biblioteki w Grecji powstały według tradycji już w VI w. p.n.e. na dworach tyranów popierających rozwój literatury i sztuki: Polikratesa na Samos i Pizystara w Atenach. Ta ostatnia przeszła prawdopodobnie na własność państwa po wypędzeniu z Aten jego syna i następcy Hippiasza; w 480 p.n.e. została wywieziona przez Kserksesa do Persji, a po 160 latach przywieziona z powrotem przez króla Syrii Seleukosa Nikatora.
Biblioteki prywatne pojawiły się w Atenach w V w. p.n.e. w związku z ich politycznym, gospodarczym i kulturalnym rozwojem po zwycięstwie nad Persami. Sprzyjał temu także popularyzujący wiedzę ruch sofistów i powstały równocześnie handel księgarski. Z zachowanych skąpych świadectw wiadomo, że gromadzili księgi: tragik Eurypides, Eutydenon (uczeń Sokratesa), archont Euklides i nauczyciel Linos. Gorącym bibliofilem był Plato, który swój księgozbiór przekazał założonej przez siebie Akademii. Arystoteles jako pierwszy zgromadził księgozbiór jako warsztat pracy naukowej i przekazał go założonemu przez siebie Liceum. Po śmierci Arystotelesa biblioteką opiekował się jego uczeń Teofrast, a po nim perypatetyk Nelius, który część zbioru miał sprzedać Ptolemeuszowi Filadelfosowi; a w końcu nabył go bogaty zbieracz, Apellikon z Teos, przywiózł do Aten, uzupełnił luki w istniejących tekstach (niestety nieumiejętnie!) Po jego śmierci Sulla, zdobywszy Ateny, zabrał bibliotekę do Rzymu.
Duże biblioteki (30 tys. zwoi) posiadali gramatycy greccy: Tyrannion z Amisos (za Cycerona) i Epafrodytos z Cheronei (I w. n.e.) Mieli również biblioteki sofiści (II w. n.e): Proklos z Naukratis i Favorinos z Arelate, którego księgozbiór otrzymał mąż stanu i mówca ateński Herodes Atticus. Zasobną bibliotekę zebrał Plutarch. Resztki greckich bibliotek prywatnych zachowały się w Egipcie. Księgozbiory o charakterze publicznym (z darów obywateli i efebów) posiadały gimnazja greckie m.in. tzw Ptolemaion. Zachowane inskrypcje mówią o istnieniu takich bibliotek w Delfach, Koryncie, na wyspie Kos i Rodos oraz w Pergamonie, Halikarnasie i Nysie nad Meandrem.
Od V w. p.n.e. powstawały w Grecji wraz z uczelniami biblioteki szkół wyższych, stanowiące warsztat pracy naukowej na przykład istniejąca na wyspie Kos biblioteka (V w. p.n.e.) należąca do szkoły lekarskiej, której podstawę stanowiły dzieła Hipokratesa i jego następców. Była to najstarsza biblioteka fachowa.
Odkopana przed I wojną światową u bram Pergamonu szkoła lekarska ma bibliotekę sięgającą czasów II w. p.n.e. Około roku 123 odnowiona przez Hadriana, księgozbiór mieścił się w szesnastu szafach.
Następna biblioteka to biblioteka wzniesiona przez T. Juliusa Aquilę ok. 106/107 r. n.e., połączona z auditorium, które mogło służyć potrzebom powstałego w II w. n.e. Muzeum. Przypuszczalnie i inne szkoły wyższe posiadały własne biblioteki. Władcy panujący w okresie helleńskim rywalizowali między sobą w zakładaniu wspaniałych bibliotek.



Biblioteka Aleksandryjska.

Była najwspanialszą i największą biblioteką antycznego świata. Przez starożytnych nazywana Wielką lub Brucheion. Rozkwit swój zawdzięczała przede wszystkim Ptolemeuszowi II Filadelfosowi i Ptolemeuszowi III Eurygetesowi. Agenci królewscy kupowali książki w całym basenie Morza Śródziemnego. Za czasów Kallimacha księgozbiór Brucheion liczył 400 tys. zwojów „mieszanych” 90 tys. „niemieszanych”, czyli „pojedynczych”. Za czasów Cezara księgozbiór zawierał 700 tys. zwojów. Podczas wojny aleksandryjskiej (48-46 p.n.e.) biblioteka spłonęła. Jako rekompensatę Antoniusz miał ofiarować Kleopatrze 200 tys. zwojów zabranych z Biblioteki Pergameńskiej.
Biblioteką Aleksandryjską od pocz. do połowy III w. p.n.e. kierowali znakomici uczeni (Zenodot, Kallimach, Eratostenes z Kyreny, Apollonios Eidograf, Arystarch z Samotraki.
Kallimach z Kyreny (ok. 310-ok. 240 p.n.e.) sporządził jej katalog, który składał się z 120 ksiąg. Nazwą owego katalogu było Pinakes (tablice, spisy). Kallimach sporządził bibliografię całego greckiego piśmiennictwa od czasów Homera. Całość piśmiennictwa podzielił na poezję i prozę, a te na gatunki literackie. Poszczególnych autorów i ich dzieła uszeregował według alfabetu, a spis autorów poprzedził notą bibliograficzną. Opis bibliograficzny zawierał: tytuł lub incipit, ilość wierszy, objętość (liczbę zwojów) i ewentualne uwagi.
Pinakes były w miarę powiększania księgozbioru uzupełniane.
Filią Brucheionu była położona w dzielnicy egipskiej Rakotis biblioteka przy świątyni boga Serapisa nazywana SERAPEION (miała 42800 zwojów; złożone dublety z Brucheionu i 200 tys. zwojów przekazanych Kleopatrze przez Antoniusza. Zbiory Serapeionu uległy doszczętnemu zniszczeniu podczas walk religijnych w 391 roku.



Biblioteka Pergameńska

Założona przez Attalidów w Pergamonie w Azji Mniejszej. Najprawdopodobniej zapoczątkował ją już Attalos I (241-197 p.n.e.), który gromadził na swym dworze uczonych i artystów. Jego syn Eumenes II (197-159 p.n.e) zbudował na zamku pergameńskim wspaniały gmach biblioteki. Układ biblioteki był typowy dla starożytności: wielka sala kolumnowa urządzona z przepychem i ozdobiona posągiem bogini (przeznaczona na czytelnię), przylegały do niej sale magazynowe, gdzie na regałach leżały zwoje rękopiśmienne. Zbiory biblioteki były skatalogowane na wzór Pinakes Kallimacha; redakcję zbioru przypisuje się wybitnemu krytykowi, założycielowi szkoły pergameńskiej, Kratesowi z Mallos (II w. p.n.e.). W Bibliotece Pergameńskiej pracowali też znani uczeni: Artemon z Kasandry i Telefos z Pergamonu (obaj II w. n.e.). Księgozbiór stale się pomnażał. Pergamon posiadał też własne skryptoria, a wynalezienie papirusu uzależniło państwo od jego dostaw z Egiptu. Biblioteka zgromadziła do czasów Cezara ok. 200 tys. zwojów. Mimo znacznego uszczuplenia zbiorów przez Antoniusza, biblioteka nie przestała istnieć i są przekazy, że funkcjonowała jeszcze w II w. n.e.
Za przykładem Lagidów i Attalidów inni władcy hellenistyczni gromadzili również cenne księgozbiory. Mamy jednak o tym skąpe wzmianki. Biblioteka Mitrydatesa króla Pontu (I w. p.n.e.) i biblioteki królów macedońskich w Pelli dostały się jako łup wojenny do Rzymu”. Teraz chciałabym wspomnieć w jaki sposób rozpowszechniano nowe dzieło, gdyż uważam to za ważne dla moich dalszych rozważań.
Jeśli ktoś był zainteresowany jakimś nowym, dopiero co napisanym dziełem, po prostu sam sporządzał sobie jego odpis; z biegiem czasu doszło do przepisywania książek w celach handlowych, a więc na szeroką skalę. Książki można było kupić na greckiej agorze (przede wszystkim dzieła filozoficzne, pisma Ksenofonta, za które płacono wysokie ceny). Mówimy więc już tutaj o istnieniu kopistów, przepisujących teksty w większej ilości egzemplarzy. Oprócz kopistów istnieli już wtedy (V w. p.n.e.) wydawcy. Do rozwoju handlu na szeroką skalę dochodziło podczas epoki hellenistycznej. W miarę rozwoju czytelnictwa, rozwijała się również jego teoria, informacja dla zainteresowanych, jaką książkę warto nabyć. O tym pisano w informatorach w II w. n.e. Wspomniany wyżej Telefos z Pergamonu opracował Poradnik bibliograficzny – Bibliake empeiria, jakie książki warto nabyć. Za Hadriana podobną bibliografię opracował Herenniusz Filos z Byblos; według dyscyplin w 12 księgach: „O nabywaniu i wyborze książek”.
Świadczy to o tym, iż wiedza bibliograficzna była u starożytnych Greków bardzo duża. Wiele z ich rozwiązań w opisie bibliograficznym, w organizacji bibliotek aktualne jest do dzisiaj.
Starożytni Grecy byli miłośnikami sztuki szeroko pojętej (nie tylko książki i związanymi z nią gatunkami literackimi). Była ona dla nich odzwierciedleniem ładu Wszechświata, pewnym porządkiem, harmonią. To im zawdzięczamy pogodne utwory (dziś niestety już tylko istniejące we fragmentach) dotyczące uczt greckich, picia wina, miłości.
To dzięki malarstwu i rzeźbie możemy się dowiedzieć, iż znajomość pisma nie była tam czymś nadzwyczajnym. Czytali mężczyźni i kobiety, starcy i młodzi.



Książka dziś i w przyszłości

Dzisiaj istnienie książki jest czymś tak naturalnym, że nawet się nad tym nie zastanawiamy. Trzeba jednak namawiać ludzi, aby się z nią zapoznawali, aby czytali, bo jak mówi chińskie przysłowie: „Kiedy przeczytam nową książkę, to tak jakbym znalazł nowego przyjaciela, a gdy przeczytam książkę, którą już czytałem to tak jakbym spotkał się ze starym przyjacielem”. Czy za dwadzieścia lat wciąż jeszcze będą istniały papierowe książki? Uważam, że tak. Nawet najlepszy i najlepiej opracowany e-book, nie zastąpi przyjemności obcowania z tradycyjną książką, czucia jej ciężaru w torbie, czy pod pachą, nic nie zastąpi zapachu świeżo kupionej książki. Dlatego uważam, iż pomimo szaleńczego rozwoju multimediów, książka w tradycyjnej formie nadal będzie istniała za pięćdziesiąt lat.



BIBLIOGRAFIA

1. Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa, 1987.
2. Czerniatowicz J., Książka grecka, średniowieczna i renesansowa, b.m., 1976.
3. Encyklopedia wiedzy o książce, red. nacz. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trznadlowski, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1971.
4. Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Warszawa, 1971.
5. Stabryła S., Starożytna Grecja, Warszawa ,1988.
6. Świderkówna A., Nowicka M., Książka się rozwija, Wrocław-Warszawa-Kraków, 2008.
7. Winniczuk L., Ludzie zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa, 2008.